Parket bij de Hoge Raad, insolventierecht

Het cassatiemiddel komt met een rechtsklacht en een motiveringsklacht op tegen het oordeel van het hof in rov. 2.5-2.7, dat de verlenging van de schuldsaneringsregeling voor de schuldenares ook voortduurt na het inlopen van de boedelachterstand, en dat zij gedurende die periode gehouden is om aan de reguliere afdrachtverplichting te voldoen. Kort gezegd wordt geklaagd dat deze benadering niet strookt met de ratio van de mogelijkheid tot verlenging van de schuldsaneringsregeling als alternatief voor het onthouden van een schone lei (art. 349a lid 2 jo. lid 3 Fw). Volgens het middel is de verlenging bedoeld om de schuldenaar in de gelegenheid te stellen om alsnog aan te tonen dat hij een schone lei verdient. Daarmee bepleit het middel dat de verplichtingen die gedurende de verlenging gelden, moeten zijn gericht op het herstel van de gebreken die aan het verlenen van een schone lei in de weg staan.

De schuldsaneringsregeling bedroeg ten tijde van de toelating van de schuldenares tot de Wsnp in beginsel drie jaar. (Voetnoot 9) Uiterlijk drie maanden voordat de driejaarstermijn afloopt, brengt de bewindvoerder een verslag uit aan de rechter-commissaris waarin hij beschrijft of en hoe de schuldenaar zich gedurende de schuldsaneringsregeling aan al zijn verplichtingen heeft gehouden (art. 351a Fw). Vervolgens bepaalt de rechtbank uiterlijk een maand voor het einde van de driejaarstermijn de zitting waarop de beëindiging van de schuldsaneringsregeling en de vraag of de schuldenaar volledige kwijtschelding van zijn schuld behoort te krijgen, wordt behandeld (de beëindigingszitting, art. 352 lid 1 Fw).

In het kader van de beslissing of de schuldenaar in aanmerking komt voor volledige kwijtschelding van zijn schuld (de schone lei), toetst de rechter of de schuldenaar de schuldsaneringsregeling naar behoren is nagekomen (art. 354 lid 1 Fw). Als uit het verslag van de bewindvoerder blijkt dat twijfel bestaat of de schuldenaar de schuldsaneringsregeling naar behoren is nagekomen, worden de schuldenaar en de bewindvoerder door de rechtbank opgeroepen om tijdens de beëindigingszitting te worden gehoord. De rechtbank beslist in haar uitspraak volgend op de beëindigingszitting of de schuldenaar in de nakoming van één of meer uit de schuldsanering voortvloeiende verplichtingen tekortgeschoten is en, als daarvan sprake is, of dit aan de schuldenaar kan worden toegerekend (art. 354 lid 1 Fw). Als sprake is van een tekortkoming van “bijzondere aard of geringe betekenis” kan de rechtbank besluiten om deze buiten beschouwing te laten en de schuldenaar toch kwijtschelding van zijn schulden te verlenen (art. 354 lid 2 Fw).

Als sprake is van een tekortkoming in de nakoming van een of meer uit de schuldsaneringsregeling voortvloeiende verplichtingen kan de rechter ook besluiten, zo volgt uit art. 349a Fw, om de looptijd van de schuldsaneringsregeling te verlengen. Een dergelijke beslissing kan ook worden genomen als sprake is van een (voorstel tot) tussentijdse beëindiging van de schuldsaneringsregeling. Terzijde zij opgemerkt dat verlenging ook kan plaatsvinden bij aanvang van de schuldsanering (art. 349a lid 1 Fw), maar dit lijkt in de praktijk weinig voor te komen. (Voetnoot 10)

Art. 349a lid 2 Fw is twee maal gewijzigd sinds de schuldenares in deze zaak tot de Wsnp is toegelaten; per 1 januari 2023 en per 1 juli 2023. De wijziging van 1 januari 2023 betrof een implementatie van de EU-Richtlijn herstructurering en insolventie, die vereist dat in nationale wetgeving wordt opgenomen onder welke omstandigheden verlenging van de kwijtscheldingstermijn mogelijk is. (Voetnoot 11) In art. 349a lid 2 Fw is daarom opgenomen dat de rechter-commissaris de termijn kan verlengen “als de schuldenaar niet aan al zijn uit de schuldsaneringsregeling voortvloeiende verplichtingen kan voldoen, of als de schuldenaar toerekenbaar tekort is geschoten in de nakoming van een of meer uit de schuldsaneringsregeling voortvloeiende verplichtingen.” (Voetnoot 12) Deze wijziging is van toepassing op schuldsaneringsregelingen die na het tijdstip van inwerkingtreding van de wet zijn gestart; op lopende procedures bleef de oude regeling van toepassing. (Voetnoot 13) Hierna, onder 3.18 e.v., zal nog nader worden ingegaan op deze wijziging van art. 349a lid 2 Fw.

De mogelijkheid van verlenging van de schuldsaneringsregeling als bedoeld in art. 349a lid 2 en lid 3 Fw is sinds 1 januari 2008 opgenomen in de wet, in verband met de herziening van de Wsnp. Deze herziening strekte ertoe de schuldsaneringsregeling te vereenvoudigen en de toegang tot de schuldsaneringsregeling beter te beheersen. Beoogd werd om de regeling te beperken tot schuldenaren die “er klaar voor zijn”, en om een verlichting van de werklast te bewerkstelligen voor de rechterlijke macht en bewindvoerders. (Voetnoot 16)

De invoering van art. 349a Fw was nodig omdat per 1 januari 2008 het saneringsplan kwam te vervallen, waarin voorheen onder meer de duur van de schuldsaneringsregeling was bepaald. Sinds 1 januari 2008 bepaalt art. 349a lid 1 Fw de duur van de schuldsaneringsregeling en is in lid 2 een regeling opgenomen voor de wijziging van die duur. (Voetnoot 17) In aansluiting hierop bepaalt art. 349a lid 3 Fw, kort gezegd, dat de verlenging bedoeld in het tweede lid ook kan plaatsvinden in het kader van een (tussentijdse) beëindiging van de schuldsaneringsregeling.

Het verlengen van de schuldsaneringsregeling in plaats van een tussentijdse beëindiging of een beëindiging zonder schone lei, strekt er dus toe de schuldenaar in staat te stellen om alsnog aan te tonen dat hij een schone lei verdient. Daarin ligt besloten dat in de verlenging van de schuldsaneringsregeling het herstel van de geconstateerde gebreken centraal staat.

Ook in de literatuur wordt benadrukt dat de verlenging van de schuldsaneringsregeling de schuldenaar de mogelijkheid biedt om de aanvankelijke tekortkomingen in de nakoming van zijn verplichtingen te herstellen. (Voetnoot 20) De koppeling tussen de verlenging en het (alsnog) kunnen ontvangen van een schone lei, maakt dat de rechter bij zijn oordeel tot verlenging alleen omstandigheden mag meewegen die samenhangen met een toerekenbare tekortkoming in de nakoming van de uit de Wsnp voortvloeiende verplichtingen. Een verlenging van de schuldsaneringsregeling op andere gronden, bijvoorbeeld vanwege de belangen van de schuldeisers bij verlenging, is niet toegestaan, zo overwoog de Hoge Raad in een arrest uit 2017. (Voetnoot 21)

Dat het doel van verlenging is om de schuldenaar in staat te stellen eerdere tekortkomingen te herstellen, is ook af te leiden uit de overweging van de Hoge Raad dat het, in het licht van de bedoeling van de wetgever, aanbeveling verdient “dat de rechter die de termijn van de schuldsaneringsregeling verlengt, zich in zijn beslissing niet ertoe beperkt de duur van die verlenging te bepalen, maar ook preciseert welke in het algemeen uit de schuldsaneringsregeling voortvloeiende verplichtingen gedurende de termijn van de verlenging voor de desbetreffende schuldenaar gelden.” (Voetnoot 22) De verplichtingen die gedurende de verlenging gelden, dienen dus te worden afgestemd op de tekortkomingen die hebben geleid tot het onthouden van de schone lei.

Een tekortkoming van de schuldenaar in de nakoming van een verplichting voortvloeiend uit de schuldsaneringsregeling heeft dus betrekking op een of meerdere van deze verplichtingen.

Art. 349a lid 2 Fw bevat een discretionaire bevoegdheid, zodat het aan de rechter is te bepalen of, en met hoeveel tijd (tot een maximum van 24 maanden) de schuldsaneringsregeling wordt verlengd. (Voetnoot 26)

Hiervoor is al aangestipt dat art. 349a lid 2 Fw per 1 januari 2023 is gewijzigd. Hoewel de gewijzigde bepaling in de voorliggende zaak niet van toepassing is, is het toch zinvol om stil te staan bij deze wijziging, omdat in de toelichting daarop mede tot uitdrukking komt hoe de wetgever deze bepaling uitlegt. Daarbij verdient opmerking dat met de wijziging die per 1 januari 2023 is doorgevoerd, uitdrukking wordt gegeven aan de bestaande praktijk, zodat daarmee geen inhoudelijke wijziging is beoogd. (Voetnoot 28)

In deze passage wordt dus nadrukkelijk benoemd, zoals hiervoor ook uiteen is gezet, dat verlenging de schuldenaar de kans geeft om aan al zijn verplichtingen uit de schuldsaneringsregeling te voldoen.

Een verlenging is enkel gerechtvaardigd indien de verwachting bestaat dat de schuldenaar de schuldsaneringsregeling alsnog tot een goed einde zal weten te brengen. (Voetnoot 33) Dit bevestigt dat de verlenging van de schuldsaneringsregeling uitdrukkelijk bedoeld is om de schuldenaar een herstelmogelijkheid te bieden, zodat hij alsnog aan zijn verplichtingen uit hoofde van de schuldsaneringsregeling kan voldoen. In lijn hiermee is de opmerking in de wetsgeschiedenis dat verlenging van de termijn alleen mogelijk is, indien de tekortkoming in de nakoming van de verplichtingen van zodanig gewicht is dat dit onthouding van de schone lei zou rechtvaardigen als de schuldenaar deze verplichtingen ook gedurende de verlengde termijn niet nakomt. (Voetnoot 34)

Vervolgens wordt als voorbeeld gegeven dat de schuldsaneringsregeling wordt verlengd om de schuldenaar in staat te stellen in zijn woning te blijven wonen. Een schuldenaar die een hoge huur heeft, zal in beginsel op zoek moeten naar goedkopere woonruimte, omdat hij anders niet kan voldoen aan zijn verplichting tot afdracht van inkomsten aan de boedel. Als de specifieke omstandigheden van de schuldenaar hiertoe aanleiding geven, kan de rechter-commissaris de schuldenaar echter toestaan in de woning te blijven wonen door op de voet van art. 295 lid 3 Fw het vrij te laten bedrag te verhogen en daarmee de afdrachtverplichting van de schuldenaar te verlichten. Daarbij kan er wel aanleiding zijn om daarbij de termijn van de schuldsaneringsregeling tegelijkertijd te verlengen, zo vermeldt de toelichting. (Voetnoot 36)

In dit voorbeeld worden de schuldeisers dus op voorhand (dat wil zeggen bij aanvang dan wel op een moment tijdens de looptijd van de schuldsanering) gecompenseerd voor een lagere afdrachtverplichting van de schuldenaar, door een langere looptijd van de schuldsaneringsregeling op te leggen. (Voetnoot 37) Dit is dus een andere situatie dan die waarin de schuldsaneringsregeling aan het einde van de looptijd wordt verlengd wegens een tekortkoming van de schuldenaar. Daar is de ratio van de verlenging duidelijk een andere dan compensatie, nu die verlenging uitdrukkelijk de mogelijkheid biedt om de geconstateerde gebreken te herstellen.

Onderdeel 1 komt met een rechtsklacht op tegen het oordeel van het hof in rov. 2.5-2.7, dat de verlenging van de schuldsaneringsregeling voor de schuldenares ook voortduurt na het inlopen van de boedelachterstand, en dat zij gedurende die periode gehouden is om aan de reguliere afdrachtverplichting te voldoen. Het onderdeel betoogt dat deze oordelen op een onjuiste rechtsopvatting berusten, omdat de verlenging van de schuldsaneringsregeling bij deze benadering niet proportioneel is aan het doel om aanvankelijke tekortkomingen in de nakoming van de uit de schuldsaneringsregeling voortvloeiende verplichtingen te herstellen.

Onderdeel 2 bevat een motiveringsklacht tegen de oordelen in rov. 2.6 en 2.7, nu de daarin gehanteerde motivering niet uitgaat van de rechtsopvatting als uiteengezet in onderdeel 1.

Bij de bespreking van de klachten kan het volgende voorop worden gesteld. De verlengingsregeling van art. 349a Fw behelst een discretionaire bevoegdheid, waarbij de rechter een grote vrijheid toekomt (zie onder 3.18). Bij de beslissing om al dan niet te verlengen dient de rechter alle omstandigheden van het geval te betrekken. Gelet op het verband dat er bestaat tussen enerzijds de specifieke tekortkoming van de schuldenaar die eraan in de weg staat dat een schone lei wordt verleend, en anderzijds de duur en de invulling van de verlenging van de schuldsaneringsregeling (zie onder 3.13), moeten de duur van de verlenging en de verplichtingen die gedurende de verlenging op de schuldenaar rusten, worden afgestemd op de tekortkoming van de schuldenaar. De verlenging van de schuldsaneringsregeling heeft immers tot doel om de schuldenaar in de gelegenheid te stellen om alsnog zijn verplichtingen na te komen, en zodoende alsnog aan te tonen dat een schone lei gerechtvaardigd is (zie onder 3.14). Door de Hoge Raad wordt in dit verband uitdrukkelijk gesproken van het herstellen van tekortkomingen in de nakoming van de verplichtingen die uit de schuldsaneringsregeling voortvloeien (zie onder 3.11). (Voetnoot 38)

Dat de verlenging van de schuldsaneringsregeling behoort te worden afgestemd op de specifieke tekortkoming van de schuldenaar, volgt ook uit de wijziging van art. 349a lid 2 Fw per 1 januari 2023 in verband met art. 23 lid 2 van de EU-Richtlijn herstructurering en insolventie, die vereist dat het voor lidstaten enkel mogelijk is om bepalingen te hanteren waarmee de kwijtscheldingstermijn wordt verlengd, indien sprake is van “bepaalde, welomschreven omstandigheden”, en indien de afwijking “naar behoren gerechtvaardigd” (zie onder 3.23).

Verder is besproken dat het aanbeveling verdient dat de rechter die een verlenging van de schuldsaneringsregeling uitspreekt, zich in zijn beslissing ook uitlaat over de verplichtingen die gedurende de verlenging voor de schuldenaar gelden (zie onder 3.17). (Voetnoot 39) Daaruit volgt dat het niet zo is dat gedurende de verlenging van de schuldsaneringsregeling, zonder meer alle verplichtingen van toepassing zijn die ook tijdens de reguliere termijn hebben gegolden. De rechter moet hier maatwerk leveren. De verplichtingen die gedurende de verlenging van de looptijd gelden, moeten bovendien zijn afgestemd op de tekortkoming die aan het verlenen van een schone lei in de weg staat.

Tegen deze achtergrond slaagt de klacht uit onderdeel 1. De beslissing van het hof om de looptijd van de schuldsaneringsregeling te verlengen tot het maximum van 24 maanden met herleving van de reguliere afdrachtverplichting ná het inlopen van de boedelachterstand, verdraagt zich niet met de voorgaande uitgangspunten en getuigt daarmee van een onjuiste rechtsopvatting.

Het voorstel van de schuldenares in deze zaak hield in dat zij tijdens de verlengde looptijd maandelijks een bedrag van € 1.184,09 zou aflossen op de boedelachterstand (waarbij de reguliere boedelafdracht zou vervallen). Dit betekent dat zij de boedelachterstand van € 20.271,44 (zie rov. 2.1) in een periode van 18 maanden zou kunnen hebben ingelopen. Hiermee zou een verlenging van de looptijd van de schuldsaneringsregeling met 18 maanden op zijn plaats zijn geweest (op voorwaarde dat in die periode de boedelachterstand is ingelopen). (Voetnoot 40) Een dergelijke verlenging zou recht doen aan het uitgangspunt dat de verlenging dient tot herstel van tekortkomingen in de nakoming van de verplichtingen die uit de schuldsaneringsregeling voortvloeien.

Het hof heeft echter gekozen voor de maximale verlenging van 24 maanden, zo volgt uit rov. 2.7, als “compensatie voor de omstandigheid dat de schuldenaar zich in de reguliere looptijd van de schuldsanering niet aan alle verplichtingen heeft gehouden.” Het hof heeft echter niet toegelicht met het oog op welke specifieke verplichtingen, een verlenging van de schuldsaneringsregeling na het inlopen van de boedelachterstand gerechtvaardigd zou zijn.

Voor zover het hof zou doelen op de verplichting van de schuldenares om maandelijks het vastgestelde bedrag aan de boedel af te dragen, is de beslissing om te verlengen ná het inlopen van de boedelachterstand (met herleving van de reguliere afdrachtverplichting) strijdig met het uitgangspunt dat een verlenging moet worden afgestemd op de tekortkoming en tot doel heeft om die tekortkoming te herstellen. Als de boedelachterstand immers is ingelopen, is díe tekortkoming hersteld en is er geen grond om een nadere afdracht voor de schuldeisers te realiseren.

Voor zover het hof zou doelen op de verplichting van de schuldenares om de bewindvoerder van alle relevante informatie te voorzien (ook op het punt van de informatievoorziening heeft de schuldenares immers steken laten vallen, zo volgt uit rov. 4.1 van het vonnis van de rechtbank en ligt ook besloten in rov. 2.1 en 2.4 van het bestreden arrest), is de redenering ook niet steekhoudend. Aangenomen moet worden dat ten tijde van de verlengingsbeslissing de bewindvoerder inmiddels over alle relevante informatie beschikte. De schuldenares heeft dit vermeld in haar pleitaantekeningen in hoger beroep en deze stelling is niet kenbaar weersproken. Ook bevat het arrest geen aanknopingspunten dat bepaalde informatie nog zou ontbreken. De overweging van het hof dat het verwacht dat de schuldenares alsnog alle benodigde informatie over het inkomen van haar zoon aan de bewindvoerder verstrekt, heeft – zo is door de schuldenares in cassatie onbestreden vermeld – betrekking op een wijziging in haar situatie die zich heeft voorgedaan ná de beëindiging van de reguliere looptijd en betreft kennelijk een punt dat (eerst) ter zitting in hoger beroep aan de orde is gekomen. (Voetnoot 41) Als alle relevante informatie is verstrekt, is er geen grond om ‘ter compensatie’ de looptijd van de schuldsaneringsregeling te verlengen (met herleving van de reguliere afdrachtverplichting). Hier is dan immers geen sprake van herstel van de tekortkoming, maar van een sanctie voor de tekortkoming. Dat is niet in overeenstemming met het doel van een verlenging.

Nu onderdeel 2 enkel is voorgesteld voor zover het hof het voorgaande niet miskend zou hebben, kan een bespreking van onderdeel 2 achterwege blijven.

M.i. zou de Hoge Raad de zaak zelf kunnen afdoen door te bepalen dat de looptijd van de schuldsaneringsregeling wordt verlengd totdat de boedelachterstand is ingelopen (met een maximum van 24 maanden), waarbij de schuldenares gedurende de verlenging slechts het bewindvoerderssalaris zal zijn verschuldigd.